Dawna społeczność żydowska w międzywojennej Warszawie (podobnie jak i w innych miejscach w Polsce) rozwijała się bardzo prężnie. Istniało życie kulturalne, polityczne, a nawet sportowe. Któż z warszawiaków dziś pamięta choćby o tym, iż istniał niegdyś klub Maccabi Warszawa, który był w mieście znany równie dobrze jak Polonia czy Legia.
>>> Poznaj ulubione miejsca w Polsce Szewacha Weissa
Wydawano kilkadziesiąt czasopism, w 1923 r. było 13 czasopism w języku żydowskim (czyli Jidisz), 7 w języku polskim, a 11 po hebrajsku. A już naprawdę mało kto wie, że przy dzisiejszym skrzyżowaniu ulic: Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej działały przed wojną antykwariaty, które nie ustępowały znaczeniem słynnym bukinistom z Paryża, a które odwiedzali najwięksi bibliofile z całej Europy. Dzisiaj jednak nie ma po nich nawet śladu.
Próżna 14
Ostatnim miejscem w dzisiejszej Warszawie, które zachowało jeszcze resztki klimatu dawnej dzielnicy żydowskiej, jest ulica Próżna, która niemal nie zmieniła się od czasów przedwojennych. Ocalałe kamienice, które tam stoją, mają numery 7, 9, 12 i 14. Budynki są obecnie w fatalnym stanie i w dużej części są niezamieszkane, jednak można tam wyłowić jeszcze resztki klimatu przedwojennej Warszawy. Co roku jesienią na Próżnej odbywa się Festiwal Singera – odtwarza się wtedy atmosferę dawnej żydowskiej uliczki z kawiarenkami, sklepikami i warsztatami rzemieślniczymi, do których można wejść. W planach jest generalny remont tych budynków. Kamienice mają zostać poddane rewitalizacji, z zachowaniem unikalnych detali architektonicznych. W jednej z pierzei ma powstać hotel. jedna z jego atrakcji ma być przestrzeganie na każdym kroku przez obsługę zasad koszerności.
Życie w teatrze
Niedaleko ul. Próżnej, przy pl. Grzybowskim ma swoją siedzibę fundacja Shalom, polsko-amerykańskie stowarzyszenie powołane do życia 21 lat temu z inicjatywy Gołdy Tencer – aktorki i reżyser Teatru Żydowskiego im. E. R. Kamińskiej. „Nie jest to przypadkowy adres” – czytamy na stronie internetowej fundacji. "W żydowskiej Warszawie – »Warsze« – jak powiadają bohaterowie powieści I. B. Singera, plac Grzybowski był miejscem, wokół którego tętniło pracowite, zabiegane życie". Imprezy organizowane przez fundację cieszą się zasłużoną popularnością, nie tylko wśród warszawiaków. Przy pl. Grzybowskim ma swoją siedzibę Teatr Żydowski im. Ester Racheli Idy Kamińskich. Powstał on w 1950 roku w wyniku połączenia dwóch zespołów teatrów występujących we Wrocławiu i Łodzi (w latach 1945 – 50). W następnych latach teatr działał w tychże miastach i występował gościnnie w całej Polsce. W 1955 roku przeniósł się do Warszawy, do nowoczesnego budynku (według projektu B. Pniewskiego).
Teatr jest kontynuatorem i spadkobiercą bogatej tradycji scen żydowskich w Polsce z okresu międzywojennego. Przedstawienia są granę w języku polskim i jidysz.
Spacer na Twardą
Kolejne ślady dawnej żydowskiej przeszłości polskiej stolicy znajdziemy niedaleko pl. Bankowego. Przy jednej z pobliski ulic - Twardej - pod numerem 6 znajduje się jedyna czynna dzisiaj warszawska synagoga. Niegdyś największą i najpiękniejszą była Wielka Synagoga przy ul. Tłomackie. Została ona jednak wysadzona przez Niemców w 1943 r. Stała ona niedaleko od ul. Twardej. Ta zachowana do dzisiaj nosi imię małżeństwa Rywki i Zalmana Nożyków, jej fundatorów. Jej budowę rozpoczęto wiosną 1898 r. Trwała cztery lata. Religijna inauguracja synagogi odbyła się w maju 1902 roku.
Warszawska synagoga została zbudowana w stylu neoromańskim z elementami ornamentyki wschodniej: bizantyjskiej i mauretańskiej. Wzniesiona na planie litery T, jest budynkiem orientowanym, to znaczy zaaranżowanym w ten sposób, by w czasie modlitwy wierni zwracali się na wschód, w symboliczną stronę Jerozolimy. Od wschodu znajduje się sala główna przeznaczona dla mężczyzn, od zachodu szerszy od głównego korpusu przedsionek z umieszczonym nad nim babińcem. Układ trzynawowej sali głównej z emporami (galeriami) nad nawami bocznymi oraz chórem zachodnim umieszczonym nad przedsionkiem nawiązuje do wnętrz synagog reformowanych, np. Tempel w Krakowie.
To oczywiście nie wszystkie zachowane ślady dawnej żydowskiej Warszawy... bo o nich można by pisać i pisać. Dlatego warto m.in. obejrzeć archiwalne filmy nakręcone w stolicy przed wojną przez amerykańskiego dokumentalistę Juliena Bryana i udać się na spacer w poszukiwaniu śladów przeszłości.
Ciekawe strony:
Spis miejsc związanych ze społecznością warszawskich Żydów
Strona warszawskiego teatru żydowskiego
Strona, na której można znaleźć filmy i zdjęcia Juliena Bryana
